साहित्य जीवनका लागि हुनुपर्छ न कि कलाका लागि मात्र । आज साहित्यिक धरातलमा पाइला टेकेर एक्कासी बावुराम आचार्य त्यही धरातलबाट माथि पुगेका र तल खसेका तथ्यहरू हाम्रो सामु विदित छन् । साहित्यिक रंगमञ्चको प्रत्येक अङ्क र दृष्यमा उनीहरूको अभिव्यक्ति र कला मञ्चन ह“ुदै आइरहेका छन् । ती रंगमंचमा हामी दुई किसिमका साहित्यिक भेदहरू पाउछौ“ । एउटा सहित्य जीवनका लागि र अर्को मात्र साहित्यको लागि साहित्य । साहित्य कुनै पनि व्यक्ति समाज र संसारको जीवनको पथ प्रदर्शक हुन्छ र हुनुपर्दछ । तर साहित्यको नाममा उपभोक्तावादी संस्कृति निर्माणमा टेवा पु¥याउने पाश्चात्य छाडा साहित्यले समाज र सिंगो संसारलाई नै कुरूप बनाउ“दै लगिरहेको छ । यस्तो अवस्थामा साहित्यिक यात्रा गरिरहेको प्रगतिशील साहित्यले हाम्रो जीवनमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेको छ । समयको परिवर्तनस“गै समाजमा निकै महत्वपूर्ण परिवर्तनहरू भएका छन् । तिनै परिवर्तनहरू हुने क्रममा साहित्यका रूपहरू पनि परिवर्तन भइरहेका छन् । समाजको विकासस“ग साहित्यको क्षेत्रमा पनि विकास भएको देखिन्छ । संसारमा युरोपमा भएको पुनर्जागरण र धर्मसुधार आन्दोलनले साहित्यको विकासम...

सम् शब्दमा गीत उपसर्ग लागेर बनेको सङ्गीत शब्द हरेक देश, समाजका सवै तप्काका मानिसहरूस“ग खास हेमराज आश्रम सम्वन्धमा रहने एक विधा हो । सम्को अर्थ सुन्दर हो भने गीतको अर्थ लयात्मक ध्वनि हो । अर्थात सुन्दर वस्तुको लयात्मक ध्वनि सङ्गीत हो । वर्तमान समयमा सङ्गीतको परिभाषामा एकरूपता नपाइएपनि पूर्वीय सङ्गीतको आधार ग्रन्थ सङ्गीत रत्नाकर ( १३ औं शताब्दी ) मा उल्लेख गरिए अनुसार गीत, वाद्यं, नृत्यं, त्रयं , सङ्गीत मुच्यते अर्थात गीत वाद्य नृत्यको त्रिकोणात्मक सङ्गम सङ्गीत हो भनिएको  छ । तर वर्तमान अवस्थामा सङ्गीतको परिभाषा फेरिएको छ । छोटकरीमा भन्दा मनमा उब्जिएको भावनाहरूलाई सङ्गीतका तीन तत्वहरू सुर, ताल र लयको माध्यमवाट अभिव्यक्त गर्ने कला सङ्गीत हो । संसारमा निहित ७२ (कतिपय विद्वानहरूको अनुसार ६४) वटा ललितकलाहरू मध्ये पहिलो नम्बरमा सङ्गीतकला आउने हुुनाले सङ्गीतलाई संसारकै उच्चकोटीको ललितकला भनिन्छ ।  सङ्गीतलाई प्राचिन हिसावले २ प्रकारले विभाजन गरिन्छ । ती हुन् मार्गी सङ्गीत र देशी सङ्गीत । सदियौं पहिले ऋर्षिमुुनिहरूको पालामा मोक्ष्य प्राप्तिको लागी ध्यानमा वस्दा प्रयोग गरिने सङ...

नेपाली बृहदशब्दकोषमा साहित्यको बारेमा यसप्रकार व्याख्या गरिएको छ: “१– सहित हुनाको भाव, गुण वा नारायणा याेगी, सल्लाहकार अवस्था साथ रहेको स्थिति । २– कुनै देश वा जातिको व्यवहारिक वा भावनात्मक विषयसम्बन्धी ग्रन्थ, लेख आदि वाङ्मय । ३– जीवन–जगतसँग सम्बद्ध विविध विषयमा सौन्दर्य, रूप, गुण, भावुकता आदिका दृष्टिले अभिव्यक्त हुने वा रचिने मर्मस्पर्शी लेख, ग्रन्थ आदि । ४– इतिहास, पुराण, पुराकथा वा समाज आदिबाट उपजीव्य वस्तु लिएर, रस, द्वन्द्व, अलङ्कार आदिले यथासम्भव सजाई रचिएको गद्य वा पद्य कृति ः काल्पनिक र भावुकतापूर्ण पद्यमय वा गद्यमय रचना (कविता, खण्डकाव्य, महाकाव्य, नाटक, कथा, उपान्यास आदि) रहेको छ ।  विश्वसाहित्यमा साहित्यको खास गरेर रूसको अक्टोबर क्रान्तिपश्चात प्रगतिवादी धारको प्रभाव विस्तार हुन पुग्यो भने त्यो भन्दा अगाडि यथार्थवादी साहित्य हु“दै प्रगतिशील धार विकसित भएको देखिन्छ । यसरी साहित्य र कलाद्वारा देश, समाज, राष्ट्रको उन्न्यन र परिवर्तनका लागि निकै महत्वपूर्ण भूमिका रहेको मानिन्छ । त्यसैले साहित्यकलालाई समाजको ऐना पनि भनिएको हो ।  कला –नेपाली बृहद शब्दकोषमा क...

जीवन शाही, महासचिव रक्तिम सांस्कृतिक अभियान रक्तिम सांस्कृतिक अभियानको विगत वर्तमान र हाम्रो अभिभाराका सन्दर्भमा चर्चा गरिरह“दा यहा“ हामीले यसको स्थापनाको पृष्ठभूमि र सङ्घर्षको यात्रालाई चटक्कै बिर्सियँंै भने यो अन्यायपूर्ण हुन जान्छ । यसर्थ यहा“ हामी रक्तिमको स्थापनाका विषयमा बारेमा चर्चा गर्न गइरहेका छौं । आज देशविदेशमा रक्तिमको जुन प्रकारको लोकप्रियता छ, त्यसको पछाडि हजारौं कलाकारहरूको लामो सङ्घर्ष र गौरवशाली इतिहासले काम गरेको छ । रक्तिमको विषयमा जानकारी लिन चाहनेहरूका लागि सहजता होस् भन्ने हेतुले यो सामग्री तयार पारेका छौ“ । हामीले यहा“ रक्तिम सांस्कृतिक अभियानको विगत र वर्तमान अवस्थालाई केलाउने प्रयत्न गरेका छौं । हुन त यो विषयमा चर्चा गर्ने हैसियत पङ्तिकारले राख्न सक्ने–नसक्ने त्यो फरक पाटो होला । तर पनि यो विषयमा प्रकाश हाल्दा राम्रै हुनसक्छ भन्ने उद्देश्यले यो प्रयास गरिएको छ । यतिबेलासम्म आइपुग्दा रक्तिम सांस्कृतिक अभियान मुलुककै प्रगितिशील सांस्कृतिक आन्दोलनको लोकप्रिय र अग्रणी मोर्चाको रूपमा सर्वप्रिय बनेको छ । तमाम काम गरीखाने वर्गको मुक्तिका लागि संघर्षशील आशावादी ...

नेपालको प्रगतिशील सांस्कृतिक आन्दोलनमा रक्तिम सांस्कृतिक अभियानको गौरवमय इतिहास रहेको छ । राजेश विक यसले जनवादी गीत, संगीतद्वारा जनतालाई जागरूक बनाउन र उनीहरूलाई कम्युनिस्ट आन्दोलनमा समाहित र संगठित गराउन अहम् भूमिका खेलेको छ । नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनसित रक्तिम सांस्कृतिक आन्दोलनको घनिष्ठ सम्बन्ध रह“दै आएको छ । यसले नेकपा (मसाल) को राजनीतिक, सैद्धान्तिक मान्यतालाई गीत–संगीतको माध्यमबाट जनतामा पु¥याउने र उनीहरूलाई पार्टीको झण्डामुनि गोलबन्द गर्ने काममा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको इतिहास छ । बिभिन्न आरोह र अवरोहका बीचबाट सङ्घर्ष गर्दै रक्तिम अभियान निरन्तर रूपमा आफ्नो लक्ष्य र ध्येयमा अगाडि बढिरहेको छ र बढि नै रहने छ । सही सिद्धान्त र राजनीतिको आलोकमा जनताका प्रिय सांस्कृतिक योद्धाहरू कहिले पनि थाकेका छैनन् र भविष्यमा पनि थाक्ने छैनन् । इतिहासले हामीलाई यही सिकाएको छ । नेपालको प्रगतिशील सांस्कृतिक आन्दोलनको चर्चा गर्दा राल्फा आन्दोलनलाई सम्झनुपर्ने हुन्छ । यस आन्दोलनमा विशेष गरेर पारिजात, निनु चापागाई, रामेश, मञ्जुल, रायन, अरिम आदि कलाकार र साहित्यकारहरू सक्रिय थिए । पंचायती शासन...

१. सांस्कृतिक आन्दोलनको दृष्टिकोण बारे भ्रम  भैरवराज रेग्मी अर्धसामन्ती र अर्धऔपनिवेशिक स्वरूपको यो नेपाली समाजमा सांस्कृतिक आन्दोलनबारे माक्र्सवादी–लेनिनवादी पंक्तिभित्र एउटा निर्दिष्ट दिशा निर्धारित नै छ । तर त्यसको प्रयोगबारे निकै भ्रम तथा गलत दृष्टिकोणहरू पैदा हुने गर्दछन् र त्यसका विरूद्ध लगातार वैचारिक संघर्षहरू चलाउनु पर्ने आवश्यकता पैदा भइरहन्छ । वास्तवमा यो वैचारिक संघर्ष पनि वर्ग संघर्षको एक अंग हो । नया“ जनवादी क्रान्तिको चरणमा देशको सांस्कृतिक आन्दोलनको दिशा जनवादी सांस्कृतिक आन्दोलन नै हुन्छ । यो सामन्तवाद र साम्राज्यवाद विरूद्ध हुन्छ । नया“ जनवादी व्यवस्था पछि समाज व्यवस्थामा जाने हुनाले नया“ जनवादी आन्दोलनमा सर्वहारा सांस्कृतिक आन्दोलनको आधारहरू पनि तयार पार्दै लैजानु पर्छ । तैपनि नया“ जनवादी संस्कृति सामन्तवाद र साम्राज्यवादको विरूद्ध लक्षित हुन्छ र सामन्तवाद–साम्राज्यवादी विरूद्ध सांस्कृतिक आन्दोलनको केन्द्रविन्दू बन्नु पर्दछ । नेपाल पू“जीवादमा प्रवेश नगरे पनि पू“जीवाद संक्रमणिय अवस्थामा छ, सामन्तवाद समाप्त भएको छैन । पू“जीवादको संक्रमणिय अवस्था रहेकोले ...