सङ्गीतका विविध भेदहरूसँग रक्तिमको सम्बन्ध

सम् शब्दमा गीत उपसर्ग लागेर बनेको सङ्गीत शब्द हरेक देश, समाजका सवै तप्काका मानिसहरूस“ग खास

हेमराज आश्रम

सम्वन्धमा रहने एक विधा हो । सम्को अर्थ सुन्दर हो भने गीतको अर्थ लयात्मक ध्वनि हो । अर्थात सुन्दर वस्तुको लयात्मक ध्वनि सङ्गीत हो । वर्तमान समयमा सङ्गीतको परिभाषामा एकरूपता नपाइएपनि पूर्वीय सङ्गीतको आधार ग्रन्थ सङ्गीत रत्नाकर ( १३ औं शताब्दी ) मा उल्लेख गरिए अनुसार गीत, वाद्यं, नृत्यं, त्रयं , सङ्गीत मुच्यते अर्थात गीत वाद्य नृत्यको त्रिकोणात्मक सङ्गम सङ्गीत हो भनिएको  छ । तर वर्तमान अवस्थामा सङ्गीतको परिभाषा फेरिएको छ । छोटकरीमा भन्दा मनमा उब्जिएको भावनाहरूलाई सङ्गीतका तीन तत्वहरू सुर, ताल र लयको माध्यमवाट अभिव्यक्त गर्ने कला सङ्गीत हो । संसारमा निहित ७२

(कतिपय विद्वानहरूको अनुसार ६४) वटा ललितकलाहरू मध्ये पहिलो नम्बरमा सङ्गीतकला आउने हुुनाले सङ्गीतलाई संसारकै उच्चकोटीको ललितकला भनिन्छ । 

सङ्गीतलाई प्राचिन हिसावले २ प्रकारले विभाजन गरिन्छ । ती हुन् मार्गी सङ्गीत र देशी सङ्गीत । सदियौं पहिले ऋर्षिमुुनिहरूको पालामा मोक्ष्य प्राप्तिको लागी ध्यानमा वस्दा प्रयोग गरिने सङ्गीतमार्गी सङ्गीत हो । तर मार्गी सङ्गीत कस्तो सुनिन्थ्यो,  कस्तो हुन्थ्यो भन्ने कुनै ठोस श्रब्य वा दृश्य सामग्रीहरू प्रमाणका रूपमा छैनन्, मात्र शास्त्रमा उल्लेख छ । मानिसहरूले दैनिक  जीवनयापनको क्रममा (सुुखमा, दुुुुःखमा, हा“सोमा, खुुुशीमा, विभिन्न चाडपर्व, पूजाआजा आदिमा) बिभिन्न प्रकारका सङ्गीतहरूको प्रयोग गर्ने गरियो । त्यसले विभिन्न किसिमका सङ्गीतको जन्म गरायो । आजको विद्यमान सङ्गीत नै सोही देशी सङ्गीत हो । वर्तमान समयमा हामीले विभिन्न प्रकारले अस्तित्वमा रहेका सङ्गीतहरू श्रवण गर्दै आएका छँंै । जस्तै, लोक, आधुुुुुनिक, भजन, शास्त्रीय, जनवादी, पप, हिपहप, लोकपप, लोक आधुुनिक, उपशास्त्रीय, सुुुुुुुुुुुफी, ¥याप आदि सङ्गीतका विधाभित्र पनि अरू धेरै उपविधाहरू रहेका हुन्छन् । ती सवै देशी सङ्गीत हुन् । 

हामीले अब चर्चा गर्छौं जनसङ्गीत तथा जनसाहित्यको वारेमा, विशेषगरी सन् १८८७ मा यूजे पोत्तरले विश्व कम्युनिस्टहरूको अन्तर्राष्ट्रि««य गीत लेखे अनि सन १८८८ मा पेइरी दे गेत्तरले सङ्गीत दिए । त्यही काल नै जनसाहित्यको औपचारिक रूपमा सुुरूवात थियो । सोभियत क्रान्तिमा विश्वमै पहिलोचोटी ठूलो परिवर्तनमा साहित्यले भूमिका खेल्यो ।  म्याक्सिम गोर्की, रोमा रोला, थोमस मुुन सहितको समूहले सन १९३४ मा फ्रान्सको पेरिसमा गठन गरेको प्रगतिशील लेखकहरूको सङ्गठन नै जनसाहित्यको सुुुुुुुुुरूवाती चरणको सङगठित प्रयास थियो । पछि चिनिया“ क्रान्तिको समयमा जनसाहित्य तथा सङ्गीतले ठूलो भूमिका खेल्यो । लु शुन लगायत थुप्रै जनसर्जकहरूको साहित्यले चिनिया“ क्रान्तिलाई महत्वपूर्ण बल प्रदान गर्यो । त्यसैगरी विश्वका थुुुप्रै मुुुुलुुुुुुुुुकहरूको युगान्तकारी परिवर्तनहरूमा त्यहा“का जनवादी तथा प्रगतिशील साहित्य, सङ्गीतले ठूलो भूमिका खेलेको इतिहास छ । स्वयम् नेपालकै विभिन्न कालखण्डका परिवर्तनहरूमा प्रगतिवादी साहित्यले ठूलो भूमिका खेलेको छ । जस्तै २००७ साल, २०२७ को झापा आन्दोलन, २०३६ सालको विद्यार्थी आन्दोलन, २०४६ साल, २०५२ सालदेखिको माओवादी आन्दोलन, २०६२—०६३ को जनआन्दोलन आदि नेपालको महत्वपूूर्ण परिवर्तनका घटनाक्रमहरूमा जनसङ्गीतको योगदान अतुुुुुुुलनीय छ । 

अब हामी सङ्गीतमा निहित सैद्धान्तिक पक्षको वारेमा केही चर्चा गरौं । माथि हामीले केही कुुुुुुुराको उल्लेख गरिसक्यौं कि सङ्गीत पनि २ प्रकारको मान्यताबाट विभक्त छ । कलालाई कलाको नजरबाट मात्रै हेर्ने दृष्टिकोण एक पक्ष हो भने, कलालाई समाज रूपान्तरणको साधनको रूपमा हेर्ने अर्को पक्ष हो । हामीले दोस्रो पक्षको विचार मान्दछौं । त्यसैले हाम्रो मान्यता के हो भने, सङ्गीत जस्तो गहन माध्यमवाट हामी समाज रूपान्तरणको पक्षलाई दह्रो गरी समात्नुुपर्दछ । त्यसैले हाम्रो सङ्गीतले देशमा व्याप्त वेथिति, अन्याय, अत्याचार, शोषण, दमनको व्यापक विरोध गरेको हुुुुुुुुुन्छ । समग्रमा भन्दा हाम्रो सङ्गीतले जागरणलाई मुुुुुुख्य विषय मान्दछ । तर अर्को विचारले कला मात्र कला हो । यो कुुुनै उद्देश्यवाट प्रेरित हुुुुुुुनुुुुुुुुुुुु हुुुुुुुुुुुुँदैन भन्छ । उक्त विचारले समाजमा निहित समस्या, शोषण, दमन, विभेद आदिको बारेमा कुुुुुुनै पनि सरोकार राख्नुुु ह“ुुदैन भन्छ । त्यसैले उक्त विचारले पु“जीपतिवर्गको पक्षपोषण गरेको कुुरा वुुझ्न कुुुनै गाह्रो छैन । तर हामीले अंगाल्ने साहित्यले पूर्णरूपमा उक्त विचारलाई खारेज गर्दछ । हाम्रो सङ्गीतले समाजका हरेक विसङ्गतिको भण्डाफोर गर्नुुुुुुुपर्दछ । समाजको अग्रगामी दिशामा साङ्गीतिक प्रेरकको भूमिका खेल्न सक्नुपर्दछ भन्ने कुुरामा विश्वास राख्दछ ।

यसै बीच हामी एउटा अर्को महत्वपूर्ण विषयतिर प्रवेश गरौं । समाजमा वर्ग हुुुुुुुन्छ त्यो २ प्रकारको हुुन्छ । ती हुुुुुुुन् शोषकवर्ग र शोषितवर्ग । जसलाई ठगिखाने वर्ग र गरिखाने वर्गको रूपमा पनि चित्रण गरिन्छ । हामी समाजमा व्याप्त शोषण, विभेद, अन्याय–अत्याचारको विरोध गर्दै समानतामूूलक समाजको निर्माणको लागि आफ्नो सृजना समर्पित गर्ने अभियन्ता भएको नाताले हाम्रो सम्वन्ध शोषित वर्गस“ग हुुुुन्छ । समाजमा केही मुुुुुुुुुठ्ठीभर शोषकवर्ग छन् भने वा“की सबै शोषितवर्ग छन । केही सीमित मान्छेहरूको हालीमुुुहालीमा समाज घस्रिंदै छ । त्यसैले यो व्यवस्थाको विरूद्ध हाम्रो साहित्य लक्षित छ । 

वि.स. २००९ सालमा श्यामप्रसाद शर्माको अगुुवाइमा विरगन्जमा प्रगतिशील लेखक सङ्घको स्थापना भएदेखि नेपालमा पनि सङ्गठित रूपमा यसले मूर्त रूप लिदैं गयो । त्योभन्दा पहिला भारतीय स्वतन्त्रता आन्दोलनको दौरान त्यहा“ प्रगतिवादी साहित्यकारहरूले खेलेको भूमिका र चिनियाँ क्रान्तिको तात्तातो प्रभावले पनि नेपालमा प्रलेस स्थापनाको लागि प्रेरकको भूमिका खेल्यो । २०२१ सालबाट पारिजात, मञ्जुुुुल, रामेश, रायन आदिको अगुुुवाइमा राल्फा आन्दोलन चल्यो । यही आन्दोलन नेपालको सुुुुुरूवाती चरणको आन्दोलन थियो । जहा“ जनसङ्गीत र जनसाहित्यको माध्यमबाट व्यापक मात्रामा जागरणका विषयहरू उठाइए । यही चरणलाइ हामी नेपालको जनसङ्गीतको पहिलो चरण मान्दछौं । त्यसपछि विस्तारै विस्तारै अरू तवरले विस्तार हुुु“दै गयो । 

अहिले नेपालको विद्यमान समाजमा विविध प्रकारका सङ्गीतका विधाहरू प्रचलनमा छन् । हामीले बुुुुझ्नुुुुपर्ने कुुुुुुुुुरा के छ भने, हाम्रो फरक मत सङ्गीतको कुुुुुुुुुुुुनै पनि विधास“ग होइन । विधा भन्नु एक प्रकारको शैली हो । शैली देश, काल र परिस्थिति अनुुसार विशेष रूपले निर्मित हुुुन्छ । त्यसैले शैलीस“गकोे हाम्रो कुुुनै पनि असहमति रह“दैन, शैली त समय परिस्थिति स“गस“गै परिवर्तन हुुुुुुुन्छ । जस्तो, हामीलाई केही सम्झना छ कि २०५०÷०५१ सालतिर रातिको समयमा गोठमा दोहोरी गाइन्थ्यो । तर आजकल त्यो परिस्थिति र शैलीमा पूरै परिवर्तन भएको छ, फरक शैलीमा प्रस्तुुुत हुुुुुन्छ तैपनि त्यो दोहोरी नै हो । मात्र शैली परिवर्तन भएको हो । जस्तै रक्तिमको प्रारम्भिक चरणतिरको गायनशैली र आजकलको शैलीमा परिवर्तन आएको छ । शैली परिवर्तन भइरहने चीज हो । यहाँ वुुझ्नुुपर्ने कुुुुुरा के छ भने शैलीमै परिवर्तन हु“दा–ह“ुदा भिन्नै रूप धारण गर्दै नया“ विधाको रूपमा अस्तित्व कायम हुुने हो । यी सवै विधाको मूल रूप लोकसङ्गीत हो । लोकगीत लोकको गीत हो । जसको निर्माता कुुुनै पनि व्यक्ति हुुुु“दैन र त्यसको निर्माण कहिले भएको भन्ने पनि कुुुुुुुुुुुुुुुुनै निश्चित मिति हुुु“दैन । त्यसैले यसको निर्माणमा पूरा लोकको भूमिका मिसिएको हुुुुन्छ । लोकगीत धेरै ठाउ“मा धेरैचोटी संशोधन हुुुुुुुुुुुुुुु“दै निर्माण भएको हुुुुुुुुुुुन्छ । लोकगीत प्रारम्भिक चरणको सङ्गीत भएकोले यो विधाबाट नै अन्य विधाको उत्पत्ति भएको हो ।  

  यदि कोेही शास्त्रीय, पप, लोक, आधुनिक या जुनकुनै शैलीमा भएपनि जागरण चेत सहित प्रस्तुत भने हाम्रो लागि स्वीकार्य हुन्छ । किनभने माथि पनि उल्लेख भइसक्यो कि हामी सङ्गीतका विविध भेदस“ग विमति राख्दैनौं । हाम्रो सरोकार मात्र उक्त सङ्गीतले बोकेको विचारस“ग मात्र हुुुुुुुुन्छ । विचार शैलीबाट होइन त्यसमा निहित शब्द रचनावाट उत्पन्न हुुुुुुुन्छ । त्यो गीतले अहिले हाम्रो समाजमा के–कस्तो विभेदकारी पक्षहरू छन् ? उक्त समस्यावाट मुुुुुुुक्त हुुुुुुुुुुुुने सन्देश दिन्छ कि दिंदैन ? बिभिन्न असमानता, शोषण, उत्पीडन आदिको विरूद्ध बोल्छ कि बोल्दैन ? अग्रगामीको दिशामा सहमति राख्दछ कि राख्दैन ? श्रमजीविहरूको राज्यसत्ता स्थापनाको निमित्त बोल्छ कि बोल्दैन ? यी तमाम अग्रगामी विचारस“ग सहमति राख्दै विविध विधामा हामी प्रस्तुुुुुुुत हुुुुुुुुुनसक्छौं । यो त हाम्रो व्यापकता हो । यसबाट हाम्रो आन्दोलनलाई मदत नै पुुुुुग्दछ । जस्तै मानौ“ कि कुनै भागमा लोकगीत नै त्यहा“को सङ्गीतको मुुख्य अङ्ग हो भने हामी त्यहा“ पुग्दा लोकविधामै हाम्रा सन्दे पुुुुर्याउ“दछ । त्यस्तै अहिलेका युवाहरूको बीचमा जाँदा हामी तिनीहरूकै शैलीमा जानुुुुपर्दछ त्यसवाट सङ्गठनलाई फाइदा पुुुुुुुुग्दछ । 

यस सम्वन्धमा क. माओले के उल्लेख गर्नुुुुुुु भएको छ भने तिमी ज“डियाहरूको बीचमा जाँदा जँडिया नै भएर जाऊ, तिमी जुुवाडेहरूकोमा जुुुुुुुवाडे नै भएर जाऊ । 

जनसङ्गीत विश्वका थुप्रै मुलुकहरूमा अस्तित्वमा छ र ती मुुुलुुुुुुकहरूमा आफ्नै आफ्नै मौलिकतामा छन् । विश्वका कैयौं देशको मौलितकता पनि फरक फरक नै छ । जस्तै यूूूूूूूरोप, अमेरिका, अफ्रिका, एसिया आदिमा आफ्नै मौलिकतामा अडिएको छ त्यहाँको सङ्गीत । त्यसैले जनवादी सङ्गीत तथा प्रगतिवादी सङ्गीतको कुुुुुुुुुनै निश्चित शैली ह“ुुुुदैन । यो त विभिन्न देश, परिवेश अनुुसार फरक फरक हुुुने कुुुुुुरा हो । त्यसैले हामीले के वुुुुझ्नुुुुुुुपर्दछ भने, जन सङ्गीत मात्र वैचारिक रूपमा समानताको विन्दुुुुुुमा आउ“छ । यसका आफ्नै मुुुुुुल्य र मान्यताहरू छन् । त्यो मात्र त्यसले प्रवाह गर्ने सन्देशको हकमा मात्र एकरूपता हुुुुुन्छ न कि शैलीमा । 

अन्त्यमा विश्वव्यापी रूपमा हाम्रो समानता मात्र साहित्य सङ्गीतको वैचारिक पक्षस“ग मात्र हुुुुुुन्छ । हाम्रो देशमा या विश्वका कुुुुुुनै पनि देशमा निहित कुुुुनै पनि सङ्गीतको विधास“ग हाम्रो मतभेद रह“दैन । शैली विभिन्न ठाउ“ परिवेश अनुुुुसार आ—आफ्नै मौलिकतामा हुन्छ । तर जनसङ्गीतको वैचारिक भेद विश्वव्यापी रूपमा समानता हुुुुन्छ । हामीले हरेक ठाउ“मा रहेर आ–आफ्नै र्मौलिकतामा जनसङ्गीतको निर्माण गर्नु पर्दछ ।